مناسبت‌هایی که با ولادت و شهادت ائمه معصوم(ع) و فرزندان آن‌ها گره خورده فرصتی است مناسب برای شناخت مقام و جایگاه آن حضرات(ع) و سبکی از زندگی که رقم زده و به تاریخ هدیه کرده‌اند. سالروز رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) که مضجع و بارگاه نورانی‌شان در طول تاریخ پناه مردم و قطب‌نمای دینداری و علم‌مداری بوده نیز ازجمله این فرصت‌های زمانی است.

از این رو، با حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی نظری‌منفرد، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و کارشناس برنامه تلویزیونی سمت خدا گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود.

چرا در میان جمع کثیری که از فرزندان اهل‌بیت(ع) و امامزادگان می‌شناسیم حضرت فاطمه معصومه(س) جایگاه و شأنی رفیع دارند، این منزلت به دلیل فرزندی امام معصوم(ع) است یا عوامل دیگری نیز بر آن تأثیر دارد؟

در پاسخ به این پرسش باید توجه داشت امامزادگان به چند گروه تقسیم می‌شوند؛ برخی از آن‌ها به امام معصوم(ع) منتسب هستند، یعنی باواسطه یا بی‌واسطه فرزند امام معصوم(ع) محسوب می‌شوند؛ برخی دیگر از امامزادگان جدا از این انتساب، شخصیت بالای علمی، فرهنگی و اجتماعی داشته‌اند، همچون حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) که افزون بر انتساب به امام حسن مجتبی(ع) با چهار واسطه، خود محدثی عالِم و عالی‌قدر بودند و روایات متعدد از ائمه(ع) نقل کرده‌اند؛ گروه دیگر از امامزادگان، آن‌هایی هستند که درباره فضائل، شأن و جایگاه ایشان در روایات تصریحات بسیار وجود دارد؛ این‌ها تعدادشان به میزان انگشتان یک دست است، همچون حضرت علی‌اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و حضرت فاطمه معصومه(س) که امام رضا(ع) درباره ثواب زیارت ایشان فرمودند: «کسی که او را در حالی که حقش را شناخته، زیارت کند، برای او بهشت است».

گروه چهارم امامزادگانی هستند که زیارت مخصوصه برایشان انشا شده که چهار تن هستند؛ یکی از آن‌ها حضرت معصومه(س) است که هم فرزند بی‌واسطه امام موسی‌بن‌جعفر(ع) بوده و هم درباره زیارت و ثواب زیارت ایشان روایت وارد شده و هم محدثه هستند، یعنی جمیع اوصافی که یک امامزاده دارد در ایشان است؛ هم انتساب به امام(ع)، هم ویژگی خاص و هم تصریح روایی درباره جایگاه آن حضرت(ع) و درنهایت برخورداری از زیارت‌نامه‌ای که از لسان معصوم(ع) انشا شده است.

در اوصاف و ویژگی‌های حضرت معصومه(س) از ایشان به محدثه تعبیر شده است، این وصف در سیره بانوی کرامت چه تجلیاتی داشته است؟

در کتاب جامع الاحادیث متعلق به جعفربن حسن قمی معاصر با مرحوم شیخ صدوق و در فصل المسلسلات روایاتی به نقل از حضرت فاطمه معصومه(س) آورده شده است؛ ایشان جزو راویان حدیث غدیر بوده‌اند و نیز این حدیث را که تصریح دارد: «کسی که بر محبت خاندان پیامبر(ص) از دنیا برود ثواب شهید را دارد» باواسطه از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند.

درباره ثواب زیارت حضرت فاطمه معصومه(س) چه تصریحاتی وجود دارد؟

همان طور که بیان شد برای حضرت معصومه(س) از لسان مبارک امام رضا(ع) زیارت‌نامه انشا شده که شأن و جایگاه ویژه آن بانو را ثابت می‌کند. علاوه بر حدیثی که از امام رضا(ع) بیان شد، علامه مجلسی(ره) در بحارالانوار نقل می‌کند آن حضرت(ع) به سعد قمی فرمودند: ما قبری نزد شما داریم، وقتی وی از صاحب آن قبر سؤال کرد، حضرت ثامن‌الحجج(ع) فرمودند: قبر خواهرم فاطمه معصومه(س). همچنین جوادالائمه(ع) می‌فرمایند: «هر کس عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت از آنِ او است». ثواب زیارت کریمه اهل‌بیت(ع) در مصادر دست اول شیعی همچون کامل‌الزیارات و ثواب‌الاعمال شیخ صدوق آمده است. با مرور این روایات درمی‌یابیم مجموعه اوصاف ایشان همچون عالمه بودن، محدثه بودن و برخورداری از زیارت‌نامه جایگاهی ممتاز و بی‌نظیر در میان امامزادگان به حضرت فاطمه معصومه(س) بخشیده است.

چه چیز سبب انس و علقه بسیار بالای حضرت معصومه(س) به امام رضا(ع) بود تا جایی که ایشان را از مدینه رهسپار ایران کرد؟

بر اساس نقل طبری در دلائل الامامه، حضرت امام رضا(ع) و خانم فاطمه معصومه(س)، خواهر و برادر اَبَوینی بوده‌اند، یعنی علاوه بر پدر، مادرشان هم یکسان بود، برخلاف دیگر فرزندان موسی‌بن‌جعفر(ع) که از مادران دیگر متولد شده‌اند؛ این نیز فضیلتی دیگر برای حضرت معصومه(س) است که مادر حضرت ثامن‌الائمه(ع) مادر ایشان نیز بوده است. علاوه بر این، علاقه وافر ایشان به امام رضا(ع) سبب شد از مدینه به سمت مرو بیایند. این علاقه ناشی از معرفتی است که به امام زمان خود داشتند، چون علاقه بر اساس شناخت در انسان پدید می‌آید یعنی علاقه و محبت بر پیش درآمد و مقدمه استوار است و آن بانو چون مقام امام رضا(ع) را می‌دانستند سختی‌ها و مشقات این سفر و هجرت از مدینه را تحمل کردند و راهی مرو شدند تا امام زمان خود را یاری کنند. این هجرت که در آموزه‌های دینی برتر از جهاد است، ریشه در ولایت‌پذیری بالای ایشان دارد.

از القاب حضرت فاطمه معصومه(س)، کریمه اهل بیت(ع) است؛ فلسفه شهرت ایشان به این وصف چیست؟

همه ائمه معصومین(ع) کریم و صاحب کرامت بوده‌اند اما در برخی از آن‌ها شاید وصفی خاص، بیشتر جلوه و بروز داشته باشد، مثل علم و عالِمی در امام رضا(ع) و شهرت ایشان به عالم آل‌محمد(ع)؛ درباره حضرت معصومه(س) نیز گره‌گشایی ایشان از مردم و رفع همّ و غم آن‌ها در این شهرت تأثیر بسزایی دارد، چون به خواسته‌ها و حوائج مردم عنایت ویژه دارند. ملاصدرا، فیلسوف نامی و صاحب کتاب اسفار که در کَهک قم سکونت داشته، می‌گوید هرگاه در نگارش اسفار به گره علمی برمی‌خوردم به حرم حضرت معصومه(س) مشرف و به آن بانو متوسل می‌شدم و با عنایت ایشان مشکلم برطرف می‌شد. این کرامات و عنایات به رفع حوائج مردمی، آن بانوی بزرگوار را به کریمه اهل بیت(ع) مشهور کرده است.

در میان اوصافی که زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) درباره ایشان تصریح می‌کند، کدام ویژگی اوج مقامات و جایگاه بانوی کرامت را بیان کرده است؟

این فراز از زیارت که می‌فرماید: «یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ» بسیار بلند است که به مقام شفاعت آن بانو تصریح دارد و علاوه بر مقام شفاعت آن حضرت(س) شأن بالای کریمه اهل بیت(ع) نزد خدای باری‌تعالی را بیان می‌کند. مهم آنکه این مقام صرف ارتباط پدر و دختری با موسی‌بن‌جعفر(ع) نیست بلکه به دلیل اوصاف وجودی ایشان است. هجرت ایشان به ایران و حضور مرقد نورانی‌شان در ایران در طول تاریخ منشأ برکات بسیار شده که حوزه علمیه قم و صدور آموزه‌های دینی از آن به جهان اسلام، ازجمله آن‌هاست.